Dema ku bazirganiya hilberîna tov, ku di çaryeka duyemîn a 1900’an de li cîhanê dest pê kir, hêdî hêdî rê li ber rakirina hilberîna tovê organîk û herêmî ya bi pişka bazarê ya 500 mîlyar dolarî îro vekir, di vê navgîniya ku ketibû nav destpêka 1980’an li Tirkiyeyê, bandorek neyînî ya girîng li ser dan û tovê herêmî dike.

 

Li Tirkiyeyê bazara tovan, ku bi hilberîna tov a îthal û hinardekirina tovê salê 1 mîlyar 4 mîlyon dolar e, armanc dike ku bi piştgiriya tovên ku bi tovên pêbawer piştgiriyê didin cotkaran, para xwe ya bazarê zêde bike.

 

Komeleya Ekolojiyê ya Mezopotamyayê, ku 5 sal berê dest bi xebatê kir da ku tovên herêmî li dijî yekdestdariya xwarinên bingehîn bi bazirganiya tovan biparêze û hebûna xwe bi rengek xwezayî bi danûstendinê biparêze, di rê de ye ku çolê vegehurîne biyabanan. 

 

Çîroka komuna piçûk a ku di bin Civaka Ekolojiyê ya Mezopotamyayê de hatiye avakirin, li ser belavbûna Biryarnameyên di Hukmên Qanûnê de (KHK) ye. Bingeha komunê di sala 2016’an de bi weşandina KHK’yan tê avêtin. Aktîvîst Bişar Îçlî, yek ji damezrênerên komunê ye ku li Şaredariya Bajarê Mezin a Amedê wek karmendê bi peyman dixebitî û akademîsyen Zekî Kanay ku Danezana Aştiyê îmze kir û ji wezîfeyê hatin dûrxistin. Bi wan re 5 hevalên wan jî hene. Dest avakirina vê komunê kirin. 

 

Aktîvîst Bişar Îçlî ku di derbarê xebata komuna ku wan ji bo parastina tovan ava kirine agahî da. Îçlî çîroka komunê bi kirîna erdek 3 doniman li ser rêya Amed û Farqînê 5 sal berê kirine dest pê kir. 

 

ARMANCA SEREKE TOV E 

 

Îçlî cihê ku wan kiriye berê çol bûye û piştî kirîna erda 3 donim wan bi alîkariya hevalên xwe zeviyek din a 40 donim kirê kirine. Îçlî li ser armanca xebata ku dikin sekini û got: “Armanca meya bingehîn li vir tov e, nemaze tovên bingeha sebzeyan. Me ewil çardaxa xwe li vir çêkir. Dûvre me xaniyek bi kerpiç çêkir. Me kargeh, aşxane, kozika xwe çêkir û enerjiya tavê me stend. Me sondaj û enerjiyên din bi tevahî ji enerjiya tavê girt. Bi vî rengî em dikarin aboriya xweya xweser bidomînin. Di vê aboriya jîngehê de, bêguman, hilberên me hene ku em bifroşin. Em wan difroşin.”

 

Îçlî anî ziman ku armanca wan a sereke berhevkirin, parastin û guheztina tovên herêmî ye û darên fêkiyan danîne û heywanên mîna mirîşk, pisîk, kûçik û kevokan xwedî dikin. Îçlî destnîşan kir ku ew dixwazin hevsengiya xwezayî biparêzin û got: “Heke dema hevsengiya xwezayê xera bibe windabûnek pêk tê û ew ji vî gundê xwe sûdê werdigirin. 

 

BI SEDHEZARAN TOV HILBERANDINE 

 

Îçlî da zanîn ku komuna wan di sala 5’emÎn de bi sedhezaran tov hilberandiye û piştî tovan ew ê van tovan ji bo zarokan vebêjin. Îçlî diyar kir ku tov ji bo wan jiyan e û nirx didin vê yekê û jinên bi hezarên salan in ku hefsî malê hatine kirin, bûne çavkaniya tovê jiyanê û lewma ew dibêjin dayik û tov yek e. 

 

TOV TÊN ASÎMÎLEKIRIN 

 

Îçlî anî ziman ku di roja meya heyî de dewlet di bin navê desteka cotkaran de “tovên bi sertîfîka” dide cotkaran û got: “Dewlet ji cotkaran re dibêje ‘Tu nikarî bi tovê xwe çandiniyê bikî û hilberînî’. Yanî însan nikarin tovên xwe deynin. Ev pirsgirêkek cidî ye. Bi hezarê salan e ev kevneşopiya pevguhertin (takas) berdewam dike lê belê niha şîrket asîmîlasyona tovan  disepîne.” 

 

MA / Ceylan Şahînlî