Girtîgehên ku ji aliyê dewletan ve weke cihên zext, tirs û çewisandinê hatine avakirin û her cure binpêkirina mafan, bi taybetî jî îşkence, di bin navê “islahkirinê” de diqewimin, bi berxwedana dîrokî ya gelê kurd veguherî cihên têkoşîna girtiyên siyasî. Girtiyên ku azadiya fizîkî ji destê wan hatiye girtin, bi şêwazê jiyana xwe diyar dikin ku azadî têgeheke pir berfireh e ku li gorî dem û mekanê tê, berxwedana ji zindanan bilind dibe moralê dide hemû civakê.

 

Dema ku berxwedana girtiyên jin ên siyasî yên ku dixwestin di nava çar dîwaran de bihêlin, dîrok şekil da, piştî Darbeya Leşkerî ya 12’ê Îlona 1980’an ku tê de înfaz, îşkence, dosya û pêkanînên dijmirovahî qewimîn, wê "rûyê jinê yê berxwedêr" ronahî anî şûna tarîtiyê. Ev ronahiya ku ji girtîgehan bilind dibe, weke dîroka jinên ku ji her cure îşkenceyê re negotin “ax” hate tomarkirin. Jin li hemberî her cure bêhiqûqiyê sekna xwe ya pêşeng a berxwedanê didomînin.

 

Jinên ku zêdetirî nîvê jiyana xwe di girtîgehê de derbas kirin, bi munasebeta 25'ê Mijdarê Roja Têkoşîna li Dijî Tundiya li Ser Jinan a Cîhanê, bi nameyekê xwe gihandin Ajansa Mezopotamyayê û nirxandina azadî û berxwedana jinan tê çi wateyê kirin. 

 

Nameya Hatîce Duman a 19 sal di Girtîgeha Bakirkoyê ya Jinan de girtî ye û Fatma Tokmak a 20 sal in girtî ye û li heman girtîgehê girtî ye, diweşînin.

 

HATÎCE DUMAN 

 

“19 sal in ez di girtîgehê de me. Carinan dema ku ez zemanê xwe yê di girtîgehê de bi yek hevokê de vedibêjim, xwe xerîb hîs dike. Jixwe ez behsa nîvê jiyana xwe dikim. Dema ez li derve bûm, min digot qey ez ê heyamekê di girtîgehê de bimînim. Lê belê min cûdahiya rastiyê dît. Ji ber vê yekê min gelek caran xwe wekî rêwîyek keşfê hîs dikir. Dibe ku ew mîna geryana okyanûsa pirs û bersivan be. Dema ez hatim girtîgehê pirsa min a ewil ev bû, “Çima ewqas sal me di girtîgehê de dihêlin?’ Bêgûman min xwezaya siyasî û îdeolojîk a rejîma ku ez têdikoşim dizanibûm. Zindan yek ji encamên têkoşînê bû. Lê belê tenê vedîtinek gelemperî mirovan bêtir li qada laşî disekine. Lê belê girtîgeh ji derveyî wê mekanîzmayek sîstematîzekirî vedibêje. Dûr ji peydakirina hewcedariyê, cîhek teng, deriyek teng, pencereyek ku hûn bi zorê dikarin ji nav amûrê bibînin jiyana we bi fizîkî girtiye. Lê belê serîlêdanên ji hêla kontrolkirin û birêvebirina hemî demên jiyanê ve têne çêkirin. Zîhniyeteke ku dixwaze her kêliya jiyanê bibîne û destwerdanê lê dike, hewl dide hemû qenalên pêşketina zêhnî asteng bike. Zîndan bi giştî wiha ne, bi rastî jî serlêdan pirî caran sînorên hişê derdixe. Rayedarekî ku hat telefonê carekê got, ‘dema ku hûn têkevin deriyê girtîgehê mantiq diqede’. Ev hevokeke ku girtîgehan bi kurtasî tîne ziman. Helbet rewşa ku rejîm tê de ye di warê mayîndebûna xwe de jî îfade dike.

 

ÇALAKIYÊN ZINDANA AMEDÊ CÎHANÊ RONÎ KIR 

 

Li aliyê din li ser xaka me kevneşopiyeke mezin a berxwedanê li dijî van polîtîkayên êrişkar heye. Mînak berxwedana Zindana Amedê ya sala 1980’î. Gotina Esat Oktay Yildirim ku di heman demê de midûrê girtîgehê bû, ji girtiyan re got, ‘Min hûn teslîm girtin, min ruhê we teslîm nekirin’. Kurteya vê kevneşopiya berxwedanê ye. Jixwe em dibînin ku ji cihekî ku bi ruhê xwe teslîm nabe berxwedanek çawa derdikeve holê û bandorê li cîhanê dike. Wekî din, em dizanin ka çîçekek ku ji hucreyê tê lêdan çawa cîhanê ronî dike. Sedema tirsa rejîmê ev e. Ji ber vê jî polîtîkayên xwe yên girtîgehê li ser vê dîrokê ji nû ve ava dike. Bêşik ev dîtina me jî heye. Lêvbelê ev nayê vê wateyê ku her tişt di qalibê de amade ye. Heger em behsa ketina sîstematîk a hemû detayên jiyanê dikin, wê demê divê berxwedan di heman astê de be yan jî ji wê derbas bibe. Di vî warî de divê em armanca ku em diparêzin di hemû hûrgiliyan de fêm bikin. Ev yek di şêwazê jiyana komînal de pêk tê. Ji ber vê yekê em hewl didin ku ji her alî ve jiyanê bi nûkirina wê hilberînin. Wekî din, derbaskirina sînorên laşî jî bi xeyalek bêsînor re têkildar e. Ew jî xeyalek e ku li ser perspektîfa niha û pêşerojê radiweste, di vê rewşê de em dikarin bibin beşek ji cîhanek, ne cîhek biçûk. Em dikarin ji vir pêwendiya xwe bi civak û xwezayê re deynin.

 

GIRTÎGEH ZEMÎNA DARIZANDINÊ ÇÊDIKE 

 

Ez matmayî me ku roj li vir bi lez derbas dibin. Helbet aliyek vê jî ew e ku zemîna hilberandin û parvekirina berdewam heye. Her girtî taybetmendî û cudahiya xwe li ser vê axê derdixe holê. Her çend dem zû derbas bibe jî, em şansê ku bi tundî bifikirin û kûrtir biçin bibînin. Ji aliyê din ve ji ber girtinên dijwar li cihê çêbûye nûbûnekê çêdike. Ji ber vê yekê em dikarin li ser herikîna jiyana li derve serdest bin. Em vê yekê rast bikin, em dikarin ji mayîna dirêj a di girtîgehê de bibin xwediyê hin taybetmendiyên qalibî. Mînak heke hûn 20 sal berê hatine hundur, hûn ruhê wê demê hildigirin. Helbet di warê hafizeya dîrokî de xwediyê aliyên wê yên pir hêja ye. Bi vî alî ve ji bo pirskirina rewşa heyî bingehek pêşkêşî me dike. Her çend, me di destpêkê de di têgihîştina nifşên x û y de zehmetiyan kişand. Her ku parvekirin zêde bû, me dest pê kir ku taybetmendî û cûdahiyên jiyana ku em tê de dijîn fam bikin. Ez wisa difikirim ku senteza ku em ê li vir pêk bînin dê ji bo me bi giştî di têkoşînê de nûjen bike. Em ji çalakiyên ku em dikin dibînin ku cîhana me ji qalibê berfereh dibe. Amadekirin û performansa dansê çend ji wan in. Di belgefîlman de me bi baldarî dansên gelên xwecihî şopand û me ew veguherand xwepêşandanekê. Pir xweş e ku meriv karibe ruhê van deveran bi dest bixe ne ku biserkeve. 

Leza jiyana li derve ecêb e, we di van demên dawî de şansê we hebû ku hûn leza girtîgehê û derve bidin ber hev. Herî dawî ez ji girtîgehê derketim û ji bo mirina birayê xwe çûm Meletiyê. Di rojekê de ez çûm balafirgehê û li balafirê siwar bûm, piştî ku sê saetan li wir mam, ez dîsa bi balafirê vegeriyam girtîgehê. Leza ku di rojekê de qewimî ez şaş kirim. Di heman demê de hinekî tirsnak e, berî ku hûn tiştekê bibînin hûn diçin ser tiştê din. Wextê ku ez li ser tiştên ku min dîtî bifikirim pir kurt e.

 

AZADÎ Û MEKAN 

 

Di navbera azadî û mekan de girêdanek heye. Di zindanê de herî zêde li ser vê mijarê difikirim. Her tim di mekanek biçûk de te neçarî jiyankirinê dikin. Di salên ewil ên hepsê de meriv azadiyê ji derveyî vî mekanî jî dihûnîne. Ez li gorî vê fikirîm. Her ku ez li vir mam, min xwe ji nesneyên fizîkî paqij kir û min azadiyê veguhest qadek ramanî. Tabî hinek kêlî vê nîqaşê bêtir kûr dike, vediguhezîne cihek cuda. Mesele qêrînin ji komkujiyê Pirsûsê, Cizîrê bilind dibûn ew kêlibûn ku di ruhê min de afirand. Hemû dinya bêdeng bû. Min xwe li pişt hesinên zengarî xwe girtî û bêçare hîs kir. Ew bêdengiya ku ket dilê min min têgihîna azadiyê û teşeyê jiyana min ji nû ve zêdetir bû. Min mekan ji nû ve darizand û min baştir fêm kir ku azadiya fizikî di mekanekê de wateyek qezenc nake. Di vê çarçoveyê de azadiya fizîkî divê meriv tenê mekanekî de bi sînor nehêle. Wekî din jî 22 sal berê di hucreya yek kesî de jiyan diherike, tê wê wateyê jiyanek nû ava dike. Ev der hêz dide jiyana derve. 

 

ÎRADEYA JINAN 

 

19 sal in em bi jinan re dijîn. Ev jî firsendek e ku meriv di her alî de nakokiya zayendî bibîne û xwe tê de binirxîne. Van şert û mercan di heman demê de hişt ku ez pêşî li têkoşîna jinê bidim. Bi baweriya min, min li vir herî zêde dema xwe da dîroka azadiya jinê. Ji bo vê jî ez hewl didim tevgera jinê ya li derve di nava têkoşîneke dijwar de ye ji nêz ve bişopînim. Ne pêkan e ku li derve çi li girtîgehê çi li derve îradeya jinê heyecan nebe, jin di navbera azadî û mekanê de girêdana diyalektîk ava dike û di vî warî de rexneyên tund li pergalê dike. Ya rastî ev îradeya ‘Eger jin raweste wê cîhan jî raweste’ pêk tê. Ev ê her tim dînamîkekê li tevgerên din ên civakî zêde bike. Di vê demê de jin li dijî nîjadperestî, îstîsmara aborî û talankirina xwezayê têkoşîna herî bi domdarî didin. Lê pêwendiya di navbera nijadperestî û zayendperestiyê de li ser axa me divê hinekî din were analîzkirin û li dijî wê têkoşîn were kirin. Têkoşîna aştiyê jî ji vê zemînê pêş dikeve. Her wiha pêwîste em li qada parastina rewa ya berxwedana xwe li hemû qadên parastinê yên jiyanê xwedî derkevin. Di dawiyê de em ne tenê wekheviyê dixwazin, di heman demê de divê em çandiniya xwe jî bi rexnekirina şêwaza mêr a kapîtalîzma baviksalarî di her qadê de ava bikin.

 

Di girtîgehê de mayîn nabe ku bibe astengî em ji bo nirxên ku em pê bawer in têbikoşin. Jixwe têkoşîn xwedî gelek pîvanan e. Jinên di girtîgehê de dikarin di vî warî de tevkariyeke xurt bikin. Ji bo dîtina xwe pêdiviya wê bi têkiliyên zêdetir bi derve re heye. Divê tevgera jinê ya li derve hem araste bike hem jî potansiyela hundir bibîne. Têkiliya bi hev re wê zêdetir hêza xwe li têkoşîna jinan zêde bike.

 

BIRÊXISTINKIRINA HÊRSÊ 

 

Kuştina 3 jinan her roj min aciz dike. Heger ez bi vê hêrsê re tenê bima, min ê hişê xwe winda bikira. Lê zanîna qetilkirina sê jinan û sedema komkujiyan hêrsê li ser zemîneke saxlem rê dide. Herî dawî her pergal bi gulebarankirina jinan xwe ava dike û berdewamiya wê dike armanc. Bi taybetî jî di dema krîza mêr de, li dijî jinê bi tevahî qirkirina zayendî tê kirin. Ji ber vê yekê di serdema yekemîn a avakirina baviksalarî ya kapîtalîst de bi mîlyonan jin bi 'nêçîra sêrbazan' hatin qetilkirin. Ji ber ku dema jin rêxistinên xwe xurt dikin û bi girseyî dikevin nava têkoşînê, dibin kabûsa desthilatdaran. Her wiha jin li hemberî zilamên ku di her malê de dibin rengdêra heman hêzan serî hildidin. Di heman demê de bi rakirina Peymana Stenbolê re zilamtiya ku di nava krîzê de ye hewl dide rizgar bibe. Li hemberî vê hem li qada cîhanê hem jî li xaka me jin têdikoşin. Sedsala 21’emîn bûye têkoşîna jinan û azadiyê. Helbet ev nayê wê maneyê ku zemîna rexnekirina li hemberî me ji holê rabûye.

 

EZ XWE DI MEŞEK ŞEVÊ DE XEYAL DIKIM 

 

Herî dawî li dijî betalkirina Peymana Stenbolê çalakiyên protestoyî berfireh bûn. Lê girtina peymanê tevgerek ku ji protestoyê wêdetir hewce dike. Li gorî min divê em li ser dubendî û pirsgirêkên komên teng ên di nava tevgera jinê de nîqaş bikin. Nêzîkatiyên bi vî rengî hêza tevgera jinê jî qels dike. Ez bawerim em ê wan bi ser bixin. 

 

Di dawiyê de, ez xwe û hemû jinên li vir di 25ê Mijdarê de di meşa şevekê de xeyal dikim. Ev xewn li ku bin dê deng û gotinên me xurtir bike. Bi vê wesîleyê ez jinên berxwedêr silav dikim.”

 

FATMA TOKMAK  

 

“Nêzî 20 sal in ez di girtîgehê de me. Li hundir an li derve, ferq nake jin têdikoşin. Hebûna hundur laşê me dişewitîne, lê heger îradeya we ya şer hebe, tiştek bi we nayê. Ez jî dayik im û hin zehmetiyên ku dayîkbûn bi xwe re tîne hene. Tişta ku herî zêde bandorê li min dike ew e ku zarokê min li derve bi tenê ye, ne li gel wî ye. Di girtîgehê de bûyîna min ji têkoşînê re nahêle, ez vîna xwe nîşan didim û li ber xwe didim. 

 

Helbet bi salan paradîgmaya têkoşînê guherî. Em bi berdewamî dixwînin da ku pêvajoyê fam bikin. Em bedelê didin. Îcar kesên derve çi dikin? Gelek komeleyên jinan hene. Ew qas tundiya li ser jinan heye ku em naxwazin li girtîgehê televîzyonekê jî vekin. Em çawa dikarin di pratîkê de pêşî li vê tundiyê bigirin? Lê belê ev tundî dikare ji derve were astengkirin. Ez têkoşîna jinê ya li derve ne temam dibînim. Tişta ku em ji dayik dibin, me dikuje, lê bêçare dimîne. Ez di warê jinan de yekîtiyê nabînim.

 

WÊ JIN VÊ ÎQTIDARÊ TÊK BIBIN 

 

Têkiliya jinên li parêzgehên Behra Reş an jî li girtîgehên bajarên wekî Konya û Qeyseriyê bi derve re hema bêje tune ye. Divê rêxistinên jinan bi jinên li girtîgehan re têkiliyê deynin û bi wan re bi bandor bin. Divê bi nameyê bi wan re têkilî daynin û bi bîr bînin ku ew ne bi tenê ne. Rêxistinên jinan di nava xwe de parçe nebin, divê bibin yek û civak îqtidarê zêdetir li ser mafên jinan tengav bikin. 

 

Bedenên me di hundirê xwe de dîl tên girtin, azadî ji bo min cîhanek e ku jin nayên kuştin, zarok lê nayên îşkencekirin û bê tirs li her derê bimeşin. Azadî ne tiştekî fizîkî ye. Beriya her tiştî divê civakeke xwedî exlaq û polîtîk hebe. Lê ev hêz hemû qadan hîn zêdetir xera dike. Îqtidarê wêraniyeke wisa çêkiriye ku 100 sal jî ji holê ranabe. Ew tevliheviyek mezin çêkir. Lê belê em bawer dikin ku ev hêz dê ji holê rabe. Yên ku wêrek bin dê bi ser bikevin."

 

MA / Arjîn Dîlek Oncel